Wrak Uluburun – Turcja

Uluburun wreck – Kas, Turkey 
WRAK ULUBURUN - replika antycznego wraku z przed 3000 lat
Odrodzenie portu z epoki brązu w Kas - Projekt Podwodnego Parku Archeologicznego w Kas

Niespotykany wrak, który możemy dziś zobaczyć w pobliżu tureckiego miasteczka Kas miał niezwykłą historię badania i wysiłku ludzkiego. W obecnej chwili (wrzesień 2008) wrak leży na głębokości 20-34 metry. Gdyby nie dobry pomysł przywiązania wraku linami do skał podwodnych, najprawdopodobniej osunąłby się jeszcze głębiej po zimowych sztormach.

Wielki nakład pracy niosło za sobą wdrożenie projektu Podwodnego Parku Archeologicznego w mieście, w którym odnaleziono oryginalny wrak Uluburun. Etapy projektu obejmowały budowę drugiej repliki wraku oraz utworzenie imitacji ładunku, które zostały zatopione dokładnie w tym samym miejscu w zatoce Kas Hidayet, gdzie na głębokości 50 m został w 1982 roku odnaleziony oryginał. Pierwsza replika stoi w porcie w Izmir, natomiast drugą można dziś oglądać w pobliżu Kas.

Podstawowym celem projektu było stworzenie nowego, niesamowitego miejsca jako podwodna atrakcja dla nurków oraz adeptów archeologii. Marzeniem społeczności Kas jest aby z czasem Park Archeologiczny zyskał renomę służącą lokalnym i zagranicznym organizacjom archeologicznym. Wyrosłe na wielokulturowym podłożu miasteczko Kas jest miejscem narodzin Organizacji Historycznych Badań Morskich w Kas (Organisation for Marine History Research, Kas).

Przygoda rozpoczęła się od przybycia na miejsce grupy poszukiwawczej 360° i statku Uluburun II. Grupa wdrożyła projekt „Odrodzenia Portu z Epoki Brązu oraz Podwodnego Parku Archeologicznego".
Projekt jest pierwszym w swoim rodzaju w Turcji oraz jednym z niewielu prowadzonych na całym świecie. Jest wspierany przez całą populację Kas, jak również przez uniwersytety i licznych naukowców. Replika statku Uluburun została zbudowana zaledwie w 40 dni i zatopiona 29 października 2006 roku. Umieszczono ją na dnie morskim dokładnie w takim układzie, w jakim odnaleziony został oryginalny wrak w 3300 lat po jego zatonięciu. Po raz pierwszy na świecie w Podwodnym Parku Archeologicznym w Kas będą prowadzone kursy archeologiczne.

Wszystko to oznacza również nowe miejsce nurkowe w Kas. Wrak odnaleziony został przez miejscowego rybaka w 1982 roku, w odległości około 1 godziny drogi od Kas. Rejon nazywany jest Uluburun, stąd nazwa statku.
Wrak Uluburun jest dobrze udokumentowany i pochodzi z XIV wieku p.n.e., z późnej epoki brązu. Wrak odzyskano przy użyciu technik podwodnego wydobycia w czasie 11 kolejnych, trwających 3-4 miesiące każda, kampanii, w latach 1984-1994. Pozwoliło to ujrzeć światło dzienne jednemu z większych i bogatszych zbiorów przedmiotów z epoki późnego brązu odnalezionych w rejonie śródziemnomorskim.
Wrak leżał na stromym skalistym zboczu na głębokości od 44 do 52 m, z przedmiotami porozrzucanymi do głębokości 61 m. Znany odkrywca Georg Bass rozpoczął badania i wydobycie tego statku handlowego. Całokształt prac powiązanych objął 11 lat i około 20 000 nurków było w ten proces zaangażowanych, w niektórych momentach nawet włączając Nitrox i Trimix.

Właściwe znaleziska, takie jak amfory i przedmioty z brązu, jak również replika samego statku są do obejrzenia w muzeum w Bodrum. Jest to najstarszy odnaleziony wrak na świecie !!!
Ładunek statku, najprawdopodobniej królewski, w większości składał się z surowych materiałów, ale odnaleziono także przedmioty obrobione. W głównej części obejmował około 10 ton miedzi, najprawdopodobniej pochodzenia cypryjskiego, w postaci 354 płaskich, w większości o czterech uchwytach, czworokątnych sztab w kształcie „bydlęcej skóry" oraz około 120 sztab wygiętych w półokrągły kształt „rogala". Na pokładzie znajdowała się także tona z całą pewnością najwcześniej datowanych cynowych sztab, zarówno o kształcie półksiężycowatym, jak i czterokątnych opatrzonych uchwytami. Datowanie dendrochronologiczne małego fragmentu przypuszczalnie świeżo ściętego drewna opałowego lub drewna zabezpieczającego ładunek wskazuje na rok 1306 p.n.e. lub niewiele późniejszy jako moment zatonięcia statku.
Około 1 tona żywicy pistacji terpentynowej przewożona w prawie 150 kananejskich słojach odnalezionych na miejscu, która mogła służyć za składnik pachnideł. Najwcześniejsze znane nienaruszone sztaby ze szkła, niektóre ze 175 o dyskoidalnym kształcie w odcieniu błękitu kobaltowego, turkusu oraz przykłady unikalnych sztab szklanych w odcieniu lawendowym, są najprawdopodobniej materiałami wspomnianymi na tabliczkach z Ras Shamra/Ugarit i Amarny, jako będące przedmiotem handlu z wybrzeżem Syryjsko - Palestyńskim. Wśród surowych materiałów przewożonych na pokładzie odnaleziono także heban egipski (Dalbergia melanoxylon), skorupy jaj strusich (najprawdopodobniej przeznaczone jako pojemniki do przechowywania), kły słoniowe oraz ponad tuzin zębów hipopotamich, wieczka muszli ślimaków morskich  z gatunku Murex (najprawdopodobniej jako składnik pachnideł) oraz przetworzone skorupy żółwie (prawie z pewnością mające służyć jako pudła rezonansowe strunowych instrumentów muzycznych).

Największą grupę dóbr przetworzonych odnalezionych na statku stanowi cypryjska delikatna i gruba ceramika. Dziewięć dużych słojów służących do przechowywania, najprawdopodobniej właśnie cypryjskiej ceramiki, owoców granatu i oliwy. Cztery fajansowe kubki, z czego trzy w kształcie głów baranich, jeden w formie głowy kobiecej. Nienajlepiej zachowane brązowe i miedziane kotły oraz misy sugerują, że podobne przedmioty musiały być również częścią ładunku.
Kananejska biżuteria, w skład, której wchodzą bransolety i złote zawieszki. Pewna ilość złomowego złota i srebra została odnaleziona wraz ze złotymi przedmiotami pochodzenia egipskiego, elektrum, srebrem i kamieniami, między którymi znajdował się unikalny skarabeusz z odciskiem pieczęci królowej Nefertiti. Tysiące koralików ze szkła, agatu, karneolu, kwarcu, fajansu, muszli ostryg oraz bursztynu. Inne artefakty obejmowały dwa pojemniki na kosmetyki z kości słoniowej wyrzeźbione w kształcie kaczek, trąbę wyciętą z kła hipopotama w kształt rogu baraniego oraz sporą ilość cynowych pojemników i biżuterii, jaką już wcześniej odnajdywano na terenie śródziemnomorza epoki brązu. Narzędzia z brązu, takie jak wiertła, dłuta, siekiery, topory i piły. Odnaleziono także brązowe ostrza włóczni, strzał, bagnety, miecze oraz kamienne maczugi. Ołowiane sieci i balasty, igły do naprawiania sieci, haki na ryby, harpun i trójząb z brązu są dowodem na to, że łowiono ryby wprost z pokładu statku. Odnaleziono także dwie drewniane tablice do pisania (dyptyki), z których każda składa się z pary skrzydeł połączonych zawiasami z kości, z wgłębieniem na woskową powierzchnię do pisania. Tablice te są najstarszymi reprezentantami w swoim rodzaju. Brązowy posążek kobiety, częściowo pokryty złotem, przypominający posążki pochodzenia syro-palestyńskiego mógł służyć jako postać boginki-patronki statku.

Podczas gdy większość przedmiotów osobistych i pokładowych, takich jak narzędzia, kotwice czy lampy olejowe, wskazuje na to, że załoga była pochodzenia kananejskiego lub cypryjskiego, obecność co najmniej dwóch Mykeńczyków na pokładzie zdradza wydobyta para soczewkowatych pieczęci, para mieczy oraz napierśników zdobionych szklanymi koralikami, ostrza włóczni, wygięte noże, ostrza, dłuta, bursztynowe koraliki w stylu mykeńskim i ponad dwa tuziny elementów ceramicznych ze szlachetnej i grubej porcelany . Brązowa zapinka, ostrza włóczni i ceremonialna kamienna głowica maczugi/berła, której najbliższy, ale z brązu, odpowiednik odnaleziono w Rumunii, sugerują związek statku lub części jego załogi z ziemiami północnej i środkowej Grecji.

Spis treści:
1) Kadłub,
2) Datowanie,
3) Droga statku,
4) Ładunek,
5) Wydobycie

1) Kadłub
Wrak reprezentuje statek handlowy z Bliskiego Wschodu, najprawdopodobniej pochodzenia cypryjskiego bądź lewantyńskiego
Statek miał około 15 m długości i mógł przewozić mniej więcej 20 ton ładunku. Jego szkielet został mocno uszkodzony, ale niektóre części się zachowały, częściowo w efekcie korozji miedzianych sztab. Wykonany był z drewna cedrowego, metodą zakładkową (sposób budowy statku bazujący na muszli), znaną także z budowy statków późno-fenickich, greckich i rzymskich. Odnaleziono również fragmenty wioseł, z których największy miał nadal 17 m długości i 7 cm grubości.
Statek przewoził na pokładzie przynajmniej 24 kamienne kotwice ważące pomiędzy 120-140 kg, oraz dwie mniejsze, ważące jedynie 16-21 kg. Niektóre z kotwic sprawiają wrażenie zapasowych i służących jednocześnie za balast. Kotwice o jednym otworze typu Ulu-Burun są często spotykane na lewantyńskim wybrzeżu, chociażby w Tell Abu Hawam, Ugarit i Byblos. Pozostałe kotwice w podobnym typie odnaleziono przy wraku z przylądka Gelidonya oraz w Kation na Cyprze.
2) Datowanie
Wiek statku ustalono na późną epokę brązu. W roku 1996 Cemal Pulak w opracowaniu „Datowanie dendronologiczne statku Uluburun" określił wiek części składających się na statek porównując je z drzewami obalonymi około roku 1400 p.n.e. Z późniejszych raportów  Kuniholm'a wynika, że drewno opałowe przechowywane na pokładzie pochodziło z drzewa obalonego około 1316 - 1305 roku p.n.e, co musiało być momentem jego ostatniej podróży.
Ostatnia, najpóźniejsza data, zgadzałaby się ze znaleziskami z pokładu. Żywym przykładem na to jest fakt, że mykeńskie dobra są typu LHIIIA:2, podobne, do których zostały również odnalezione w Mursilis II, w warstwie zniszczenia Miletu. Zgodnie z rocznikami króla Hittite najazd miał miejsce na kilka lat przed „Omenem Słonecznym", powszechnie nazywanym „Zaćmieniem Mursilis", w 1312 roku p.n.e.
Jednakże w „Nauce" („Science") z 21 grudnia 2001 r. Kuniholm przywołał swoje datowanie na bazie drewna zabezpieczającego ładunek: „Z wielką uwagą należy rozpatrywać wcześniej określone datowanie bazujące jedynie na dwóch kiepsko zachowanych kawałkach drewna z ładunku bądź zabezpieczającego ładunek słynnego wraku statku Uluburun. Jakość i dokładność ustaleń wynikłych na podstawie badań dendrochronologicznych tych próbek przeciwstawiona Brązowo - Żelaznej głównej chronologii nie są specjalnie wymierne." (S.W. Manning, Kromer, B., Kuniholm, P., I., Newton, M.W., 2001; Anatolijskie Słoje Drzewne i Nowa Chronologia dla Wschodnio - Śródziemnomorskiej Epoki Brązu i Żelaza.)

3) Droga statku
Jedna z wersji mówi, że statek wypłynął z Cypru (którego przynajmniej niektóre części były wtedy znane jako Alashiya) i przewoził ładunek 6 ton miedzianych sztab (analiza potwierdziła ich pochodzenie jako z cypryjskich kopalni miedzi).
Narodowość statku nie została ustalona, ze względu na różnorodność pochodzenia przedmiotów: mykeńskie, cypryjskie, kananejskie, kasycyjskie, egipskie i asyryjskie.
Wnioskując z bogactwa załadunku, sugerowano także, że statek mógł zawinąć na wody Nilu, który w tamtym czasie był wielkim ośrodkiem handlu. Jeszcze inne dyskusje dotyczą pochodzenia załadunku, jako daru Faraonów egipskich.

4) Ładunek
Statek przewoził surowce:
- 354 (ok. 10 ton) miedzianych sztab w typowym kształcie „bydlęcej skóry" (kształcie pozwalającym na łatwy transport na grzbietach koni lub mułów), oryginalnie ułożone w czterech rzędach,
- przynajmniej 40 sztab cynowych, o niewielkiej zawartości ołowiu. Źródło pochodzenia cyny stale jest przedmiotem debat, ale istnieje prawdopodobieństwo, że pochodziła ona z Hiszpanii (Tarsnish) lub Afganistanu,
- nieobrobione szkło,
- heban egipski do produkcji mebli,
- sztaby „niebieskiego szkła" do zdobienia fajansu lub szkła,
- kość słoniową i hipopotamową do produkcji mebli, zdobienia, plakietek, itp.,
- bursztyn,
- jaja strusie,
- złoto,
- 1 tonę terpentyny na pachnidła w słojach kananejskich,
- pożywienie: żołędzie, migdały, figi, oliwki, granaty
Dobra przetworzone:
- naczynia fajansowe,
- złoty puchar,
- złotą i srebrną biżuterię: kolczyki i pierścionki,
- cypryjskie misy i białe patery,
- jeden wielki słój delikatnie wypełniony cypryjską porcelaną,
- dzbany o szerokich otworach,
- lampy gliniane,
- dużą amforę (pithoi),
- kolekcję narzędzi z brązu, najprawdopodobniej będącą wyposażeniem pokładowego stolarza,
- zapinkę brązową o okrągłej główce, najprawdopodobniej pochodzenia centralno-europejskiego,
- złotego skarabeusza noszącego imię Nefertiti, żony faraona Echnatona.
Broń:
- 6 ostrzy włóczni typu europejskiego (Bouzek typu A2 lub B3), do których podobne odnaleziono we wschodnich Alpach i Włoszech,
- miecz pochodzenia włoskiego,
- ceremonialny kamienny topór pochodzący z Bułgarii lub zagłębia karpackiego.
Cypryjskie misy i białe patery odnaleziono również w Lewancie, Egipcie, w centalnej części Cesarstwa Hittite oraz w mykeńskich pałacach w Grecji. Mogły być przedmiotem handlu żeglarzy lub handlarzy.
Metale i dobra luksusowe mogły być podarunkami królewskimi bądź daniną.
5) Wydobycie
Wydobyciu wraku Uluburun przewodził George Bass z Instytutu Archeologii Morskiej (Institute of Nautical Archeology) w latach 1984 - 1994. Rufa statku znajdowała się na głębokości 44 m, a dziób na 52 m. Część ładunku rozsypana była do głębokości ponad 60 m.
Dziś wrak jest doskonałym miejscem dla nurków rekreacyjnych. Maksymalna głębokość 34 metry pozwala na opłynięcie całego wraka podczas jednego nurkowania. Dodatkowo w płytszej części niedaleko wraka oglądać możemy stanowisko archeologiczne. Tu widoczne na zdjęciach.
Zdecydowanie jest to jeden z bardziej niezwykłych wraków, jakie oglądałem, bowiem cały z drewna, a jeszcze do niedawna z żaglami pod wodą prezentuje się znakomicie.
Absolutnie jest to miejsce nurkowe, które koniecznie trzeba zobaczyć przebywając i nurkując w okolicach Kas.
 
Zdjęcia podwodne: Rudi Stankiewicz
Zdjęcia nadwodne: Za zgodą zaangażowanych w projekt mieszkańców Kas
Opracowanie: Rudi Stankiewicz